Contenido principal

De acordo cos principios contidos no art. 41 da Constitución Española, compete ao poder político e aos axentes e interlocutores sociais a responsabilidade de garantir no futuro un sistema público de pensións xusto, equilibrado e solidario.

Ante ese mandato constitucional, o Estado queda comprometido ao establecemento dun sistema de protección de natureza pública e á articulación duns recursos económicos que fagan viable esa protección social de forma suficiente, se ben, a Constitución establece tamén que o nivel complementario da protección social será libre, é dicir, que poderá ser de carácter privado.

Polo tanto, o sistema español de Seguridade Social, para facer realidade o principio constitucional antes indicado, require unha acción protectora de carácter público que garante a todos os cidadáns unha protección suficiente ante situacións de necesidade e uns recursos económicos estables e suficientes para financiar esta acción protectora.

O sistema español de Seguridade Social, ademais de ser universalista, mantén unha protección especial cara aos traballadores ante os riscos que padecen como consecuencia do traballo, entre elles, como di a Constitución, o desemprego.

O modelo de Seguridade Social que imperou no noso país ata épocas recentes organizábase basicamente sobre tres grandes principios: proporcionalidade entre a prestación recoñecida e a contribución económica realizada polos traballadores (contributividade) natureza profesional da protección ligada ao desempeño dunha actividade e a escasa ou nula consideración dos recursos económicos dispoñibles por parte do suxeito protexido.

Estas características que informaban o noso sistema de Seguridade Social sofren unha importante alteración a partir da aprobación da Lei 26/1990, do 20 de decembro, sobre prestacións non contributivas da Seguridade Social, que introduce un segundo nivel de protección co obxectivo de suplir a carencia de rendas de subsistencia, con independencia da actividade profesional do beneficiario e das súas achegas económicas ao sistema (cotizacións).

Para comprender na súa verdadeira dimensión a transformación dos principios que orientan o noso sistema de Seguridade Social, é necesario referirnos ao Pacto de Toledo, constituído para analizar e detectar os problemas do Sistema de Seguridade Social e para elaborar un catálogo de posibles liñas de actuación. Especialmente facíase fincapé na problemática do financiamento da Seguridade Social e a súa proxección futura para prever as actuacións que deberían adoptarse coa finalidade de evitar o incremento do déficit público, como consecuencia dos maiores pagos de prestacións e en especial das pensións de xubilación.

O resultado destes traballos (Informe do Pacto de Toledo), foi aprobado polo Pleno do Congreso o 6 de abril de 1995.

O obxectivo básico en que se resumen as propostas contidas responde ao seguinte enunciado: "garantir no futuro un sistema público de pensións, xusto, equilibrado e solidario, de acordo cos principios contidos no art. 41 da Constitución Española".

Entre as recomendacións que contén o referido informe, deben destacarse algunhas que afectan aos principios orientadores do sistema español de Seguridade Social, tales como:

• Equidade e carácter contributivo do Sistema, reforzando a vixencia destes principios de maneira que, sen prexuízo do principio de solidariedade e de forma gradual, as prestacións garden unha maior proporcionalidade co esforzo de contribución realizado.
• Reforzamento do principio de solidariedade, na medida que a situación financeira o permita, adoptando medidas ao estilo da elevación da idade máxima de permanencia na percepción das pensións de orfandade ou a mellora das pensións de viuvez no caso de menores ingresos.

En desenvolvemento dunha das recomendacións do Pacto de Toledo, constituíuse unha Comisión non permanente para a valoración dos resultados obtidos en aplicación das recomendacións adoptadas e en base a iso, estudar o seu desenvolvemento futuro, dentro dos criterios de estabilidade, sustentabilidade e igualdade de prestacións para toda España, que permite garantir a continuidade na mellora do nivel de benestar dos pensionistas e con especial atención ás pensións de menor contía.

O 2 de outubro de 2003, o Pleno do Congreso dos Diputados aprobou o informe elaborado pola Comisión non Permanente. Neste informe, aparte de reforzarse as conclusións do Pacto de Toledo de 1995, incorpóranse novas recomendacións que fan referencia ás seguintes cuestións:

• Conveniencia de examinar a situación dos traballadores afectados polas modernas fórmulas de organización do traballo en especial respecto á extensión do traballo a tempo parcial, a incidencia do emprego temporal e as posibilidades de compatibilizar salario e pensión ou subsidio.
• Estudar mecanismos que incorporen os períodos de atención e coidado dos fillos ou persoas dependentes como "elementos a considerar nas carreiras de cotización".
• Configurar un sistema integrado que aborde dende a perspectiva da globalidade, o fenómeno da dependencia.
• Consideración especial das persoas con discapacidade física, psíquica ou sensorial.
• Adoptar as medidas necesarias para garantir a incorporación dos cidadáns doutros países ao sistema de protección social con plenitude de dereitos e obrigas.

Debe destacarse tamén pola súa importancia, o Acordo sobre Medidas en materia de Seguridade Social, subscrito o 13 de xullo de 2006, polo Goberno, a Unión Xeral de Traballadores, a Confederación Sindical de Comisións Obreiras, a Confederación Española de Organizacións Empresariai e a Confederación Española da Pequena e Mediana Empresa, que xunto coas prioridades marcadas polo Pacto de Toledo na súa reunión parlamentaria de 2003, dan lugar á Lei 40/2007, do 4 de decembro, de medidas en materia de Seguridade Social, que reafirma a necesidade de manter e reforzar determinados principios básicos nos que se asintan o sistema da Seguridade Social como obxectivo para garantir a eficacia do mesmo e o perfeccionamento dos niveis de benestar do conxunto dos cidadáns.

Así se avanza na plasmación do principio de solidariedade e garantía de suficiencia mediante a paulatina mellora e extensión da intensidade protectora, así como no reforzamento da unidade de caixa. Tamén se intensifica a contributividade do sistema, avanzando nunha maior proporcionalidade entre as cotizacións realizadas e as prestacións obtidas, evitando ao mesmo tempo situacións de falta de equidade no recoñecemento destas últimas. Así mesmo, progrésase no camiño xa iniciado de favorecer a prolongación voluntaria da vida laboral máis alá da idade legal de xubilación, sen esquecer tampouco a necesidade de paliar as consecuencias negativas experimentadas polos traballadores de máis idade expulsados prematuramente do mercado laboral.

Finalmente é de destacar tamén o propósito de modernización do sistema ao abordar as situacións creadas polas novas realidades familiares. Todo iso no contexto das esixencias que se derivan da situación sociodemográfica da que resaltan circunstancias tales como o envellecemento da poboación, a incorporación crecente das mulleres ao mercado de traballo e o fenómeno da inmigración, así como dos criterios armonizadores cara aos que se apunta no ámbito da Unión Europea, co obxectivo de garantir a sustentabilidade financeira do sistema de pensións.

Por outra parte, hai que facer referencia a dous aspectos que se consideran de vital importancia á hora de completar a análise xeral sobre os principios e directrices que sustentan e orientan o noso sistema de Seguridade Social.

O primeiro deles alude á titularidade estatal dos recursos e das obrigas da Seguridade Social en virtude do disposto polo art. 141.1.17ª da Constitución Española que atribúe ao Estado "a lexislación básica e réxime económico da Seguridade Social, sen prexuízo da execución dos seus servizos polas Comunidades Autónomas.

Do citado precepto derívase a igualdade de dereitos dos asegurados calquera que sexa o lugar onde residan e pola súa soa condición de tal, posto que tales dereitos, se exercen fronte a un único titular, o Estado, obrigado a aplicar o principio de solidariedade financeira, non discriminando por razón do territorio. Ligado directamente co anterior, no propio art. 149.1.17ª da Constitución Española, recollese de forma implícita o principio de Unidade de Caixa recollido de forma expresa en diversas normas con rango de Lei e que debe interpretarse á luz da doctrina constitucional no sentido da existencia dun único titular (o Estado) de todos os recursos, obrigas e prestacións da Seguridade Social, en todo o territorio nacional, con independencia de que ese titular exclusivo poida utilizar distintos entes recadadores e rexistradores.

O principio de unidade de caixa, debe entenderse como a vontade do Estado de racionalizar no tempo e na totalidade do territorio nacional, a distribución de fondos da Seguridade Social, para facer fronte á totalidade das súas obrigas.

Para concluír é preciso destacar algunhas notas que ilustran e caracterizan a finalidade e vocación natural do sistema Español de Seguridade Social:

• A Seguridade Social debe garantir aos cidadáns a súa protección e a da súa familia ante situacións de vellez, enfermidade, desemprego e outras carencias sociais que no transcurso da vida requiran de axudas.
• A Seguridade Social converteuse nunha actividade imprescindible e nun elemento esencial de cohesión da sociedade.
• A Seguridade Social responde de forma universal e solidaria ao conxunto de necesidades individuais fronte a situacións que deben ser protexidas. Esta solidariedade maniféstase dende un dobre punto de vista:
  • a) Solidariedade entre xeneracións: o sistema español como sistema de reparto, supón que as xeracións mozas pagan cotizacións para que, con elas, se financien as prestacións dos maiores ou necesitados.
  • a) Solidariedade entre territorios: o sistema español parte do concepto de caixa única, é dicir, as cotizacións recadadas en todo o territorio nacional serven para financiar as prestacións de todos os españois.
• A Seguridade Social atopa a súa razón de ser na propia inseguridade da vida, mediante a organización dun sistema de protección que responde ás necesidades individuais, familiares e colectivas.
• A Seguridade Social convértese nun dereito fundamental e universal que incorpora a todos os cidadáns ofrecendo protección, independentemente da súa situación persoal e social.
• O sistema español de Seguridade Social debe entenderse no seu contexto histórico como o resultado do progreso da sociedade española e dun proceso de loitas e conquistas sociais.